ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΡΕΜΠΕΤΙΚΟΥ ΜΕΡΟΣ 1ο

ΜΕΡΟΣ 1ο

Αρχίζοντας την εξέταση του φολκλόρ των αστικών κέντρων (folklore urbano) στην Ελλάδα, φτάνουμε κατ' ευθείαν στο πιο βαθύ χαρακτηριστικό τους, δηλαδή τη μουσική που εκφράζει όλη την εποχή, την ιστορία, τις κοινωνικές συνθήκες, τα ήθη, τα έθιμα και τον τρόπο ζωής της επο...χής που θέλουμε να εξετάσουμε.

Το μουσικό φολκλόρ των αστικών κέντρων εκφράζεται μέσα από τραγούδια δημιουργημένα κατά τη διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών του 19ου αιώνα ως το 1950-55 περίπου.

Για τα τραγούδια αυτά χρησιμοποιείται η ιδιαίτερη ονομασία «ρεμπέτικα».

Η καταγωγή του όρου ανάγεται στην περίοδο της τουρκοκρατίας στην Ελλάδα (1453-1821) και σημαίνει τον εκτός νόμου ή εκείνον που τίθεται έξω από τους κυρίαρχους κανόνες ζωής, πολιτικής και νοοτροπίας μιας κοινωνίας. Σαν περαιτέρω εξήγηση μπορούν να χρησιμοποιηθούν, με κάποια επιφύλαξη, οι λέξεις απόκληρος, κοινωνικά απροσάρμοστος.

Η περίοδος της γέννησης και της εξάπλωσης των παραπάνω τραγουδιών συμπίπτει με τη φάση της ανάπτυξης της βιομηχανικής κοινωνίας στην Ελλάδα. Η συγκέντρωση πληθυσμού γύρω από τα αστικά κέντρα και η σχηματοποίηση ομάδων στην περιφέρεια, στο περιθώριο αυτών των κέντρων, συνέβαλαν στη δημιουργία και ανάπτυξη του ρεμπέτικου.

Ειδικότερα αυτά τα τραγούδια των ομάδων ή στρωμάτων που ζουν στα πέριξ των αστικών κέντρων είναι η έκφραση της άμυνας τους απέναντι στους μηχανισμούς αποκλεισμού τους από τη μεριά των κυρίαρχων στρωμάτων ή κυρίαρχων ομάδων εκείνης της εποχής.

Είναι η έκφραση μιας προσπάθειας για κοινωνική ταυτότητα, για ταυτότητα έκφρασης, μια έκφραση ζωής σαν μια ατελείωτη προσπάθεια για επιβίωση, για μια συνέχεια της ύπαρξης τους.

Τα πρώτα μεγάλα ελληνικά (από άποψη πληθυσμού) αστι­κά κέντρα στο τέλος του 1800 ήταν τα λιμάνια της Ανατολικής Μεσογείου, μετάξι των οποίων η Σμύρνη. η Ερμούπολη, ο Πειραιάς, η Θεσσαλονίκη και η Κωνσταντινούπολη.

Οι μουσικές ρίζες του ρεμπέτικου ανάγονται στη βυζαντι­νή Εκκλησιαστική μουσική και στο δημοτικό τραγούδι του ελληνικού πληθυσμού της Μικράς Ασίας και των νησιών του Αιγαίου

Επίσης το ρεμπέτικο το, αρχικά, περιθωριακό και αργότερα λαϊκό τραγούδι του αστικού κέντρου έχει δεχτεί επιδράσεις από τους αραβικούς μουσικούς ρυθμούς.

Χώρος της αρχικής διαμόρφωσης του ρεμπέτικου υπήρξε η φυλακή και ο τεκές· (τουρκική λέξη που σημαίνει ιερή μονή και χρησιμοποιόταν για να δειχτεί ο χώρος όπου ο κόσμος μαζευόταν για να καπνίσει χασίσι).

Το τραγούδι αυτό εξαπλώθηκε σιγά-σιγά πέρα απ' αυτούς τους δύο χώρους και τους ανθρώπους τους σε ευρύτερα κοινωνικά στρώματα

Η ιστορία του ρεμπέτικου ταυτίζεται με την ιστορία της νεότερης Ελλάδας (τέλη του 1800 έως το 1950-55) και ειδικότερα με την ιστορία της ανάπτυξης των υποπρολετάριων ή γενικότερα του υποαπασχολούμενου ελληνικού πληθυσμού, που αυτήν την περίοδο αποτελεί τη μεγάλη πλειοψηφία του λαού, σπρωγμένος έξω από το σύστημα, από τους μηχανισμούς του ανερχόμενου καπιταλισμού, σε μια κοινωνία στο δρόμο για την βιομηχανοποίηση

Τα προαναφερόμενα κοινωνικά στρώματα, που εκφράστηκαν μέσα από το ρεμπέτικο και ήταν συγκεντρωμένα, σε γκέτο, στην περιφέρεια των αστικών κέντρων, είχαν όλα τα χαρακτηριστικά των περιθωριοποιημένων πληθυσμών: περιορισμένη κοινωνική και γεωγραφική κινητικότητα, τοπικό συγκεντρωτισμό, ιδιαίτερη δική τους προφορική κουλτούρα που να βασίζεται στις διαπροσωπικές σχέσεις, σε χαρακτηριστικές συνήθειες, ήθη, έθιμα και κανόνες κοινωνικής συμπεριφοράς.

Αυτή η συνοχή και η ένταση στην επικοινωνία, μέσα από μια κοινότητα ζωής και μοίρας, δημιούργησε μιαν ιδιαίτερη φιλοσοφία ζωής και ιδιαίτερους αισθητικούς κανό­νες, οι οποίοι εκφράζονται μέσα από τα τραγούδια τους. Εξ αντιπαραθέσεως, μέσα από αυτήν την έκφραση των τραγουδιών και την απόρριψη της καπιταλιστικής ιδεολογίας από τη μεριά των πιο καταπιεσμένων κοινωνικών στρωμάτων μπορούμε να διαβλέψουμε την ιστορία της άμεσης ανόδου της ελληνικής αστικής τάξης κατά το πρώτο μισό του 20ού αιώνα,

Οι μηχανισμοί της περιθωριοποίησης των ανεπιθύμητων στοιχείων για το κυρίαρχο σύστημα, δυναμώνουν το ένστικτο της αυτοσυντήρησης, την επιθυμία για επιβίωση των αποκλεισμένων ομάδων και την ανάγκη τους να διατηρήσουν μια δική τους ιδιοτυπία, ιδιομορφία.

Το στοιχείο που χαρακτηρίζει με ιδιαίτερο τρόπο τις κοινωνικές ομάδες στην περιφέρεια του αστικού κέντρου είναι οι προσωπικές σχέσεις που διαμορφώνουν αμοιβαίους κανόνες συμπεριφοράς και η έντονη επικοινωνία ανάμεσα στα μέλη που απαρτίζουν την ομάδα.

Όλα αυτά έρχονται σε φοβερή αντίθεση με την αποπροσωποίηση των σχέσεων που χαρακτηρίζουν στο σύνολο της την καπιταλιστική κοινωνία. Η ενότητα, η σταθερότητα και η συνέχεια αυτής της κουλτούρας (και με τη λέξη κουλτούρα εννοούμε, σύμφωνα με τη διεθνή ορολογία, ήθη και έθιμα, τρόπο ζωής, έκφρασης και κοινωνικής δομής), εξαρτάται αναλογικά από την ικανότητα αφομοίωσης αυτής της κουλτούρας από το κυρίαρχο ή κυβερνών σύστημα.

Οι κοινωνικές ομάδες που ζουν ξέχωρα, σε χρόνο και τόπο σταθερό ή μεταβατικό όπως οι στρατιώτες, οι εργάτες όταν απεργούν, οι φοιτητές, οι ναύτες, οι γυναίκες, οι φυλακισμένοι, οι τσιγγάνοι ή και οι ξενιτεμένοι, γίνονται εργαστήρια αντικουλτούρας, δημιουργούν κοινά μέτωπα στην υπόλοιπη κοινωνία γιατί έχουν να αντιμετωπίσουν τις ίδιες συνθήκες ζωής, τα ίδια προβλήματα σε αντιπαράθεση με την κυρίαρ­χη επίσημη κουλτούρα των κυβερνώντων.

Μέσα σ' αυτό το πλαίσιο δημιουργούνται και αναπτύσσονται φαινόμενα εθνογραφικά μιας διαφορετικής τάξης πραγμάτων ή αταξίας, όπως η μουσική και τα τραγούδια, τα τατουάζ, τα γραμμένα στους τοίχους των φυλακών, των εργοστασίων, των πανεπι­στημίων,των στρατώνων συν τα διάφορα χειροτεχνήματα που φτιάχνουν.

Κατά τη διάρκεια της πρώτης περιόδου του ρεμπέτικου, τέλη του 1800-αρχές του 1900, ο οργανοπαίκτης παίζει μόνο για το κέφι του και για το κέφι της παρέας του. Αυτός που φτιάχνει το τραγούδι είναι, σχεδόν πάντα, ένας από την ομάδα ή την παρέα, αν και συνήθως η δημιουργία του τραγουδιού συντελείται σε μια στιγμή κοινότητας και επικοινωνίας όλων των μελών της παρέας, άσχετα αν εκφράζεται από ένα μόνο μέλος της.

Αυτός ο ένας, εκείνη τη στιγμή, συλλαμβά­νει και εκφράζει το κλίμα και τις συνθήκες που επικρατούν κατά τη διάρκεια των κοινών αυτών στιγμών, συλλαμβάνει και εκφράζει τη διάθεση όλων.

Οι χώροι επικοινωνίας και συνάντησης των περιθωριακών, αυτήν την πρώτη περίοδο, είναι ο τεκές και η φυλακή, ή ο τεκές-ταβέρνα. Εξ αιτίας δε του γεγονότος ότι οι οργανοπαίκτες και τραγουδοποιοί δεν ήξεραν να γράφουν μουσική, η διάδοση των τραγουδιών γινόταν προφορικά και μέσω των μελών της παρέας.

Η διαδικασία της κοινοτικής (κοινής) και ανώνυμης δημιουργίας εξηγεί την ιστορική και κοινωνική σημασία αυτού του είδους της καλλιτεχνικής δημιουργίας και επιτρέπει μια πιο πλατιά κατανόηση της κουλτούρας και των μηνυμάτων που προέρχονται από αυτά τα κοινωνικά στρώματα.

Στη συνέχεια, με το «γράψιμο» των πρώτων δίσκων, ο αυθορμητισμός και ο αυτοσχεδιασμός θα αφήσουν τη θέση τους σε έναν διαφορετικό τρόπο δημιουργίας των τραγουδιών -γύρω στο 1930- που περιέχει μεγαλύτερο συντονισμό από τον προηγούμενο.

Τέλος, μετά το 1950, η σύνθεση των τραγουδιών γίνεται καθαρά επαγγελματική, η δε διάδοση και παραγωγή τους γίνεται μαζική. Κατά τη διάρκεια αυτών των χρόνων αλλά­ζει επίσης η σημασία, η ουσία, ο ρυθμός και η μουσική των τραγουδιών.

Μεχρι το 1930 η συνεργασία ανάμεσα στον συνθέτη, στιχουργό, τραγουδιστή και οργανοπαίκτη είναι τόσο στενή που γίνεται πολύ δύσκολο να καθοριστεί με ακρίβεια ο βαθμός της συμμετοχής τους στη σύνθεση του τραγουδιού.

Αυτός εί­ναι ο λόγος για τον οποίον οι παραπάνω συντελεστές στη σύνθεση του τραγουδιού δεν ήταν δυνατό να ξεκαθαρίσουν το ποσοστό των δικαιωμάτων τους επί της δημιουργίας του τραγουδιού.

Αυτό έφερε τη σύγχυση και την διεκδίκηση του ίδιου τραγουδιού από περισσότερους από έναν δημιουργούς και ατελείωτες μεταξύ τους αντιδικίες, τις οποίες ενέτεινε το γεγονός ότι το ρεμπέτικο και το μετέπειτα λαϊκό (μετά το 1960) τραγούδι έγινε πηγή μεγάλου εμπορικού κέρδους.

Όπως είναι γνωστό, η καλλιτεχνική δημιουργία στην καπιταλιστική κοινωνία είναι ατομική έκφραση. Είναι προϊόν που απευθύνεται σε απρόσωπα πλήθη ανθρώπων και υφίσταται τους κανόνες της εμπορευματοποίησης. Αντίθετα, η έκφραση της περιθωριακής αλλά ακόμα και της λαϊκής κουλτούρας έχει χαρακτηριστικά της τη συμμετοχή, τον αυθορμητισμό και την άμεση επικοινωνία.

Το ρεμπέτικο που έχει βάσεις στην κουλτούρα του περιθωρίου συντέλεσε στη συνέχιση, μετάδοση και επιβολή ενός τρόπου ζωής και μιας νοοτροπίας που διαμόρφωσε την προσωπικότητα των νεοελλήνων.

ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ...............